| <ПІСЬМЕННАСЬЦЬ І ВЫМАюЛЕНЬНЕ
I
ВЫМАюЛЕНЬНЕ НАЗОВАю І ЙМЁНАю
Словы юсёагульнай Гаворкі (уэстрону) цалкам перакладзеныя на анґельскую мову. Хобіцкія ймёны й мясцовыя словы маюць вымаўляцца адпаведна: напрыклад, у імі Bolger g вымаўляецца гэтак жа як у слове bulge, а слова mathom рытмуецца з fathom.
У трансьлітарацыі старадаўніх рукапісаў я паспрабаваў як мага дакладней перадаць арыґінальныя гукі (наколькі іх увогуле можна вызначыць), і тым часам зрабіць, каб словы й імёны не выглядалі неяк дзіўна для вока. Напісаньне кўэньня я (наколькі дазваляюць гукі гэтай мовы) наблізіў да лаціны. З гэтай прычыны ў вабедзьвюх мовах Эльдар была аддадзеная перавага k перад c.
Тыя, хто цікавіцца падрабязнасьцямі - зьвярніце ўвагу на ніжэйпададзенае:
ЗЫЧНЫЯ
C заўжды вымаўляецца як [к], нават перад e, i: celeb "срэбра" чытаецца як келеб.
CH абазначае адзіна гук [х], што чуецца ў нямецкім слове bach, а не ў анґельскім слове church. У Ґондарскай гаворцы паўсюль, за выняткам канца слова й перад t, гэты гук перайшоў у [г] (фрыкатыўны), і гэтая зьмена мае месца ў некалькіх назовах, напр. Rohan, Rohirrim (Imrahil - нумэнорскае ймя).
DH абазначае звонкі th* (як th у анґл. these clothes). Ён, як правіла, стасуецца з d: параўнуйце сынд. Galadh "дрэва" й кўэн. alda; але часам паходзіць са спалучэньня n+r, як напр. Caradhras "Чырвоны Рог" з caran-rass.
* Міжзубны [th], ня мае адпаведніка ў беларускай мове. На пісьме перадаецца праз [д]. Мяркую, перадаваць яго праз [з] ня варта, бо тагачасныя эльфскія мовы гуку [з] ня мелі.
F абазначае гук [ф], за выняткам канца слова, дзе ён абазначае гук [в]* (як у анґл. of): Nindalf - Ніндальў, Fladrif - Флядрыў.
* Паводле правілаў беларускай мовы канцавы [в] пераходзіць у [ў].
G заўжды вымаўляецца як гук [ґ] (выбухны)*: gil "зорка", Gildor, Gilraen, Osgiliath.
* Як расейскі "г", але гэты гук ня ёсьць чужым у беларускай мове, ён сустракаецца ў шмат якіх беларускіх словах: ґанак, ґузік, ґвалт, ґатунак і інш.
H у пазыцыі бязь іншых зычных абазначае гук [г] (фрыкатыўны), як у анґл. house, behold. Кўэнійскае спалучэньне ht дае гук [хт], як cht у нямецкіх echt, acht: напрыклад, у слове Telumehtar - Тэлюмэхтар "сузор'е Кігачы"1. Таксама гл. CH, DH, L, R, TH, W, Y.
I напачатку слова перад галоснымі абазначае гук [й], як y у слове you, yore у сындарыну (толькі ў сындарыну): Ioreth - Ёрэт (й+орэт), Iarwain - Ярўайн (й+арўайн). Гл. Y.
K выкарыстоўваецца (замест c) толькі ў словах ня-эльфскіх моваў і абазначае [к]. Такім чынам, KH абазначае той самы гук, што й CH, у оркаўскай Grishnakh - Ґрышнаг або адунаіку (нумэнорскім) Adunakhor - Адунагар. Наконт ґномскай мовы (званай khuzdul - кхуздул) гл. заўвагу ў канцы.
L абазначае гук, больш-менш падобны да анґельскага пачатковага l* у слове let. Аднак паміж e, i і зычным або на канцы слова пасьля e, i ён крыху памякчаецца**. (Эльдар напэўна запісалі бы анґельскія словы bell, fill як beol fiol.) LH абазначае глухі l*** (звычайна паходзіць з пачатковага sl-). У старадаўнім кўэньня гэты гук пазначаўся hl, але ў Трэйцюю Эпоху звычайна вымаўляўся як l.
* Паўмяккі л. Беларуская мова л паўмяккае заходня-эўрапэйскіх моваў перадае праз л мяккае: напр. анґл. lamp - бел. лямпа.
** Набліжаецца да мяккага л.
*** Гэты гук можна ўявіць, паспрабаваўшы вымавіць л шэптам.
NG Абазначае [нґ], як ng у анґл. finger, за выняткам канчаткаў, дзе ён абазначае насавы гук [н] (n), як у анґл. sing. Апошні гук таксама сустракаўся напачатку словаў у кўэньня, але згодна з вымаўленьнем Трэйцяй Эпохі пазначаўся літарай n: Noldo - Нольда.
PH той самы гук, што й [ф]. Гэтае спалучэньне выкарыстоўваецца: a) у словах, дзе на канцы гук [ф]: alph "лебедзь"; b) дзе гук [ф] стасуецца або паходзіць з p: i-Pheriannath "Маларосьлікі" (perian); c) усярэдзіне некалькіх словаў, дзе ён абазначае доўгі [фф] (з pp): Ephel "вонкавая загарада"; d) у словах адунаіку: Ar-Pharazon (pharaz "золата").
QU выкарыстоўваўся для абазначэньня гуку [кў], што вельмі часта сустракаецца ў кўэньня, але якога няма ў сындарыну.
R абазначае вібрыруючае [р] ува ўсялякай пазыцыі; ён не губляецца перад зычнымі (як у анґл. part). Кажуць, што оркі й некаторыя ґномы вымаўлялі задняе або ўвулярнае [р]*, гук, які Эльдар лічылі агідным. RH абазначае глухі r (што звычайна паходзіў са старога пачатковага sr-). У кўэньня ён пазначаўся як hr. Параўнуйце L.
* Як r у францускай мове
S заўжды глухі [с], як s у анґельскіх словах so, geese; гук [з] у тачасных кўэньня або сындарыну не сустракаўся. SH, што сустракаецца ў ґномскай і оркскай мовах, абазначае гук [ш].
TH абазначае глухі th* (як th у словах thin cloth). У кўэньня ён перайшоў у [с], хаця па-ранейшаму пазначаецца іншай літарай; параўнуйце кўэн. Isil "Месячык" і сынд. Ithil.
* Ня мае адпаведніка ў беларускай мове. На пісьме перадаецца праз [т].
TY абазначае гук [ць], які падобны да t у анґл. tune. Ён паходзіць галоўным чынам з c або t+y. Тыя, хто размаўлялі на ўэстрону, звычайна замянялі гэты гук на [ч]. Параўнуйце HY у Y.
V гук [в], але на канцы словаў не выкарыстоўваецца. Гл. F.
W гук [ў]. HW - глухі w*, як у анґл. white (у паўночна-брытанскім вымаўленьні). У кўэньня гэты гук часта сустракаўся напачатку словаў, хаця прыкладаў падобных словаў ува "Уладару Пярсьцёнкаў" няма. У кўэнійскай транскрыпцыі й v, і w выкарыстоўваюцца з тае пары, як гэтыя два гукі, розныя паводле паходжаньня, зьявіліся ў мове.
* Коратка кажучы, ёсьць (слабым) аналяґам гуку, што атрымоўваецца пры задзьмюханьні сьвечцы. Гэты гук можна прыблізна акрэсьліць як "ў" з папярэднім прыдыхам.
Y выкарыстоўваецца ў кўэньня для абазначэньня паўгалоснага [й] (як y у анґл. you). У сындарыну гэтай літарай абазначаецца галосны гук (гл. ніжэй). HY так стасуецца з Y як HW з W, і абазначае гук [хь] (падобны да таго, што чуецца ў анґл. hew, huge); у кўэнійскіх спалучэньнях eht, iht літара h абазначае той самы гук. Тыя, хто размаўлялі на ўэстрону, звычайна замянялі гэты гук на [ш]. Параўнуйце TY вышэй. HY звычайна паходзіў з sy- ці khy-; у сындарынскіх словах у вабодвух выпадках гэтаму гуку адпавядае [г], параўнуйце кўэн. Hyarmen "поўдзень" і сынд. Harad.
Дзьвюма літарамі (tt, ll, ss, nn) абазначаюцца доўгія або падвойныя зычныя. На канцы словаў, меўшых болей за адзін склад, яны звычайна скарачаліся: як Rohan ад Rochann (арх. Rochand).
У сындарыну спалучэньні ng, nd, mb, якія ў мовах Эльдар часта сустракаліся ў старажытнасьці, вельмі зьмяніліся. Спалучэньне mb у кожным выпадку перайшло ў m, але пры вызначэньні націску ўсё яшчэ лічылася за доўгі зычны (гл. ніжэй), таму ў тых выпадках, калі цяжка вызначыць месца націску, пішацца mm2. ng засталося нязьменным, апроч канчаткаў, дзе яно перайшло ў звычайны насавы [н'] (як у анґл. sing). nd звычайна пераходзіла ў nn: Ennor "Сярэднязем'е", кўэн. Endore; але захоўвалася на канцы цалкам націскных аднаскладовых словаў: thond "корань" (параўнуйце Morthond - Мортанд "Чорнакорань"), і таксама перад r: Andros "доўгая пена". Гэтае nd таксама сустракаецца ў некаторых старажытных назовах і ймёнах: Nargothrond - Нарґатранд, Gondolin - Ґондалін, Beleriand - Бэлерыянд. У Трэйцяй Эпохе канцавое nd у шматскладовых словах ператварылася з [nn] у [n]: Ithilien - Ітыліэн, Rohan - Роган, Anorien - Анорыэн.
ГАЛОСНЫЯ
Галосныя гукі абазначаюцца літарамі i, e, a, o, u ды (толькі ў сындарыну) y. Мяркуючы па ўсім, гэтыя гукі (за выняткам y) не былі нейкімі незвычайнымі, хаця безумоўна вызначыць мясцовыя асаблівасьці вымовы нельга.3 Гэта значыць, што гукі былі прыблізна тыя, што абазначаныя i, e, a, o, u у анґельскіх словах machine, were, father, for, brute (калі не зважаць на іхнюю працягласьць).
У сындарыну доўгія галосныя e, a, o мелі тыя самыя ўласьцівасьці, што й кароткія, ад якіх яны параўнальна нядаўна пайшлі (старыя e, a, o зьмяніліся). У кўэньня доўгія e і o былі (у правільным вымаўленьні, як у Эльдар) болей напружанымі й "закрытымі" за кароткія галосныя.
Сярод тачасных моваў толькі сындарын меў зьмякчаны або пярэднеязычны u, больш-менш падобны да францускага u у слове lune або нямецкага u. Ён часткова быў мадыфікацыяй [о] і [у], часткова паходзіў са старых двугукаў (дыфтонґаў) eu, iu. Для абазначэньня гэтага гуку выкарыстоўваецца літара y (як у стараанґельскай мове): lyg "зьмей" і кўэн. leuca або emyn мн. л. ад amon "узвышша". У Ґондару гэты y звычайна вымаўлялі як [i].
Доўгія* галосныя звычайна пазначаюцца акцэнтам (знак ' ), як было ў некаторых варыянтах Фэанаравых пісьмёнаў.
* У бел. мове працягласьць галосных ня ўлічваецца
У сындарыну доўгія галосныя ў націскных аднаскладовых словах пазначаюцца цыркумфлексам (знак ^), бо яны ў такіх словах асабліва падоўжаныя4; так, як у слове dun у параўнаньні з Dunadan. У іншых мовах, напрыклад адунаіку або ґномскай, цыркумфлекс ня мае адмысловага значэньня й пішацца толькі дзеля таго, каб пазначыць, што гэтыя словы не належаць да эльфскіх моваў (як у выпадку з k).
Канцавы e заўжды вымаўляецца, а ня проста абазначае працягласьць, як у мове анґельскай. Каб пазначыць гэтае, канцавы e часта (але не заўжды) пішацца як e.
Спалучэньні er, ir, ur (на канцы словаў або перад зычнымі) вымаўляюцца не як анґл. fern, fir, fur, але хутчэй як анґл. air, eer, oor [эр, ір, ур].
У кўэньня ui, oi, ai, iu, eu, au абазначаюць двугукі [уй, ой, ай, йу, эў, аў] (г. зн. вымаўляюцца ў вадзін склад). Усе іншыя спалучэньні галосных ё двускладовыя (гэта часта пазначаецца на пісьме: ea, eo, oe).
У сындарыну двугукамі ёсьць ae, oi, ei, oe, ui, au. Іншыя спалучэньні - не двугукі. На канцы слова au згодна з анґельскай традыцыяй пішацца як aw, але гэткае напісаньне не было нейкім незвычайным у Фэанаравым правапісу.
Усе гэтыя двугукі5 былі зыходнымі (г. зн. з націскам на першую частку) і складаліся са злучаных разам простых галосных. Такім чынам ai, ei, oi, ui [ай, эй, ой, уй] вымаўляюцца адпаведна галосным у анґл. rye (а не ray), grey, boy, ruin; і au (aw) як у loud, how, але не як у laud, haw.
У анґельскай мове няма гукаў, беспасрэдна адпаведных ae, oe, eu; таму ae і oe можна вымаўляць як ai, oi.
НАЦІСК
Націск не пазначаецца, бо ў мовах Эльдар ягонае месца вызначалася паводле формы слова. У двускладовых словах націск заўжды падае на першы склад. У шматскладовых словах ён падае на перадапошні склад, калі ён зьмяшчае доўгі галосны, двугук або за галосным ідуць два (або болей) зычных. Калі перадапошні склад зьмяшчае кароткі галосны, за якім ідзе галосны або адзін зычны, націск падае на склад перад ім, на трэйці з канца склад. Словы апошняй формы часта трапляліся ў эльфскіх мовах, асабліва ў кўэньня.
У наступных прыкладах націскны галосны пазначаны вялікай літарай: isIldur - ісЫльдур, Orome - Орамэ*, erEssea - эрЭсэа, fEanor - фЭанар, ancAlima - анкАліма, elentAri - элентАры; dEnethor - дЭнэтар, periAnnath - пэрыЯнат, ecthElion - эктЭліён, pelArgir - пэлЯрґір, silIvren - сылІўрэн. Словы тыпу elentAri "зорка-каралеўна" (з доўгімі галоснымі e, a, o) у кўэньня сустракаюцца нячаста, за рэдкім выняткам (як у гэтым выпадку) словы гэтыя былі складанымі; больш звычайнымі былі словы з галоснымі i, u: andUne "захад". У сындарыну гэтыя гукі сустракаюцца толькі ў складаных словах. Зьвярніце ўвагу на тое, што ў сындарыну кожнае са спалучэньняў dh, th, ch абазначае па аднаму зычнаму гуку й у арыґінальных альфабэтах пазначаецца адной літарай.
* Не забывайцеся, што ў бел. мове ненаціскное о пераходзіць у а, але ненаціскное э захоўваецца.
ЗАюВАГА
У словах іншых за эльфскія мовы значэньні літараў тыя самыя (апрача апісаных вышэй выпадкаў), за выняткам мовы ґномаў. Ґномская мова ня мела гукаў [th] і [kh], і спалучэньні th, kh абазначаюць прыдыхныя гукі [тх], [кх] (больш-менш як у анґл. словах backhand, outhouse).
Літара z абазначае гук [з]. gh у Чорнай Гаворцы й мове оркаў абазначае "back spirant" - [г] (фрыкатыўны) (гук, што стасуецца з g, як dh з d): ghash, agh.
"Вонкавыя" або людзкія ймёны ґномаў належаць да паўночнай формы, але чытаюцца паводле апісаных раней правілаў. Гэтае таксама тычыцца ўласных імёнаў і ґеаграфічных назоваў Рогану (калі яны не былі асучасьненыя), за выняткам таго, што тут ea і eo - двугукі [эа] і [эо] (як ea у анґл. bear і eo у Theobald); y - зьмякчаны u (як у сындарыну). Асучасьненыя формы лёгка вызначыць; іх трэба вымаўляць па-анґельску. Галоўным чынам, гэта ґеаграфічныя назовы, як Dunharrow (з Dunharg), за выняткам імёнаў Shadowfax і Wormtongue.
I I
АЛЬФАБЭТЫ
(гэты разьдзел пакуль не перакладзены)
ЗНОСКІ
1 Па-сындарынску звычайна званыя Menelvagor, кўэн. Menelmacar.
2 Як у galadhremmin ennorath "лясы Сярэднязем'я". Remmirath складаецца з rem "сетка", кўэн. rembe, + mir "каштоўны камень".
3 Даволі пашыраным было вымаўленьне доўгіх e і o як ei і ou (прыблізна як у анґл. say no) у кўэнійскіх словах тымі, хто размаўлялі на юсёагульнай Гаворцы, на што паказвае напісаньне ei, ou (або іх адпаведнікаў) у тагачасных рукапісах. Але гэткае вымаўленьне лічылася за няправільнае й прастанароднае. Зразумела, яно было найзвычайным у Шыру. Таму той, хто вымавіць yeni unotime "годы нелічоныя" як йейні ўноўтымэ, зробіць не нашмат болей памылак, чым Більба, Мэрыядок ці Пэрэґрын. Фрода, як кажуць, вельмі добра "гаманіў па-іншаземнаму".
4 Таксама як у Annun "захад", Amrun "сьвітанак" пад уплывам роднасных dun "захад" і rhun "усход".
5 Гэтак было першапачаткова; але ў Трэйцюю Эпоху ў кўэньня двугук iu звычайна вымаўляўся як узыходны двугук [йу] (як yu у анґл. yule)
КОЛЬКІ СЛОВАю АД ПЕРАКЛАДЧЫКАю
Падчас перакладу мы сутыкнуліся з пэўнымі праблемамі, якія, слава Эру, былі пасьпяхова вырашаныя. Але напэўна сёе-тое выглядае нязвыклым і дзікаватым і таму патрабуе тлумачэньня.
Пераход ненаціскнога о у а: у бел. мове ненаціскное о пераходзіць у а (але ненаціскное э захоўваецца), за аснову бярэм эльфскі націск: Elrond будзе Эльранд, а ня Эльронд.
H як Г: спадвечна h заходне-эўрапэйскіх моваў пераходзіла як [г]: анґл. history - бел. гісторыя.
W пасьля зычных: напрыклад, як у кірылічнай трансьлітарацыі будзе слова quenia - кўэньня, куэньня ці квэньня? Мы абралі першы варыянт, хаця часам гэткае напісаньне выглядае дзікаватым, яно падаецца нам найболей дакладным. А пакуль што чакайма адноўленага збору правілаў тарашкевіцкага правапісу.
Мусіць у нейкіх пытаньнях мы памыліся, таму чакайма вашых лістоў з прапановамі й заўвагамі - shurix_83 at tut.by .
З пашанай, Алесь Шумскі й Сяржук Станкевіч
(МТГ "RэZэрвацыЯ")
>
|
